Psychoneuroimmunologie
Samenvatting
De relatie tussen de traditionele Chinese geneeskunde en de neurofysiologie zoals die in de auriculomedicinae gevonden is wordt verklaard aan de hand van een beschrijving van de functie van de chakra’s, de gekoppelde neuropeptiden en de gekoppelde acupunctuurpunten. In een aantal gevallen ligt de relatie er dik bovenop, maar in andere gevallen is de relatie op het eerste gezicht niet heel duidelijk. Dit heeft te maken met de brede functie van zowel de chakra’s als de gekoppelde acupunctuurpunten. De acupunctuurpunten, die besproken worden, zijn empirisch de meest gebruikte en meest succesvolle punten. Verder komt naar voren dat de hypothalamus een centrale rol speelt in zowel de neurofysiologie als in de auriculomedicinae bij het in stand houden van het evenwicht. Een van de conclusies die naar voren komt is dat er meer onderzoek gedaan zou moeten worden naar de functie van de neuropeptiden en dan met name naar hun neurotransmitterfunctie zodat de relaties met
de chakra’s duidelijker worden.
Voorwoord
Mijn eerste kennismaking met de auriculomedicinae, althans van de kant van de hulpverlener, vond plaats in juni 2001. Ik had net mijn basiscursus van de NAAV afgerond en ging met mijn vader mee naar een bijeenkomst van de Goudse Academie waar hij een voordracht zou houden. Zijn verhaal ging onder meer over de relatie tussen oorprojecties en lichaamsprojecties. Wat mij opviel was dat alle belangrijke punten, zoals we die geleerd hadden in de basiscursus, overeenkwamen met de belangrijkste punten in het oor. Bovendien werden deze punten gekoppeld aan een stof of structuur in het centraal zenuwstelsel. Nu een jaar later zie ik zelf bijna dagelijks in de praktijk deze relatie en vraag ik me af of deze relaties zoals die gelegd zijn ook te verklaren en uit te leggen zijn met de hedendaagse beschikbare kennis uit de TCM, de neurologie en de neurofysiologie.
Inleiding
In 1966 ontdekt de Franse arts Paul Nogier een polssignaal. Dit signaal (Vasculair Autonoom Signaal, VAS) is een fysiologische respons van het lichaam op informatie uit het energieveld. Deze informatie kan worden afgelezen door het voelen van de pols aan de arterie radialis. Door het bewegen van puntzoekers en/of filters (zwart-wit filter, spiegeltje (Lee 271), en kleuren) door het elektromagnetisch veld en het tegelijkertijd voelen van de pols door de arts zijn storingen in het elektromagnetische veld op te sporen. Deze storingen projecteren op het oor. Door deze informatie te koppelen aan kennis van oorsomatotopie is het mogelijk de verstoring te benoemen als een stoornis in een bepaalde stof (meestal een hormoon, neurotransmitter of neuropeptide) of op een bepaalde plaats in het lichaam (meestal een orgaan of gebied in het centraal zenuwstelsel). Door het frontaal opleggen van de filter met de stof is de verstoring te corrigeren en kan men de volgende verstoring opzoeken totdat alle verstoringen gecorrigeerd zijn. Met behulp van deze kennis heeft dit binnen de auriculo-medicinae uiteindelijk geleid tot een beeld van het electromagnetisch veld. Dit is opgebouwd uit 14 lagen (chakra’s), welke zich in steeds wijder wordende velden om het lichaam ontplooien. Elk van deze 14 lagen heeft een afzonderlijke functie. De eerste laag wordt beheerst door emoties, de tweede door ons gevoel, de derde door ons denken, de vierde door onze intuïtie en de vijfde door onze spiritualiteit. De volgende lagen spelen zich voor de meeste mensen op een minder bewust of zelf onbewust niveau af, maar zijn voor ons algemeen welbevinden van essentieel belang. Vanuit deze lagen worden chemische processen in het lichaam aangestuurd. Deze aansturing vindt plaats door bepaalde neuropeptiden. Elke laag (chakra) is gekoppeld aan een neuropeptide. In geval van ziekte is met de aansturing iets misgegaan. Dit wordt meestal veroorzaakt door een verstoring in een van de buitenste lagen. Deze stoornis vreet zich als het ware naar binnen via de verschillende lagen en op elk van deze lagen is er de mogelijkheid om deze stoornis te corrigeren. Totdat alleen een emotionele ontlading (binnenste laag) ons scheidt van een lichamelijke klacht. Aan elke ziekte liggen dus emotionele, gevoelsmatige en zo verder verdrongen spanningsvelden ten grondslag. Een therapie is dan ook gericht op het verwijderen van deze spanningsvelden, waardoor het energieveld hersteld en uiteindelijk ook de lichamelijke klachten afnemen. Dit kan door middel van bijvoorbeeld acupunctuur, homeopathische middelen of Chinese kruiden. Tot zover een korte beschrijving van de auriculomedicinae. Uit bovenstaande blijkt de belangrijke rol, die de energievelden vervullen in het ontstaan van pathologie. Naast een verstoring in deze energievelden spelen ook stoornissen in het centraal zenuwstelsel, in de stresshormoonhuishouding en de doelorganen een rol bij pathologie. In de volgende hoofdstukken zal ik van de meest voorkomende verstoringen in de auriculomedicinae een brug proberen te slaan tussen de bevindingen van de Chinezen en de hedendaagse kennis van de neurobiologie en neurofysiologie met behulp van de relatie zoals die in de auriculomedicinae gelegd is.
Resultaten Chakra middelen
Stuitchakra
Het eerste chakra (stuitchakra) wordt ontregeld door angst en emoties in het algemeen. Een verstoring van dit chakra speelt in vrijwel alle ziektes een rol. Het stuitchakra projecteert ter hoogte van Dm1 en is gekoppeld aan de wondermeridiaan Dai Mai en daarmee aan het kardinaalpunt van deze meridiaan Ga41. Het gekoppelde neuropeptide is vasopressine. Vasopressine (Antidiuretisch Hormoon) wordt geproduceerd in de nucleus supraopticus en nucleus paraventrikularis van de hypothalamus en wordt uitgescheiden via de achterkwab van de hypofyse. De bekendste functie van vasopressine is de regulatie van de waterhuishouding. Daarnaast speelt vasopressine een rol in de stressregulatie; het heeft een synergistische werking met CRH op de afgifte van ACTH Ook is vasopressine een neurotransmitter en heeft het een rol bij het opslaan van nieuwe herinneringen in het geheugen. Alcohol onderdrukt de productie van vasopressine . Bij overmatig alcoholgebruik kom je minder goed in je vel te zitten en worden emoties geblokkeerd. Ga41 Zulinqi (Falling Tears) is geïndiceerd bij rheumatische klachten als kardinaalpunt van de Dai Mai en heeft verder een functie in het opheffen van Qi stagnatie en het klaren van vocht-hitte. In de TCM wordt Qi stagnatie vaak veroorzaakt door blokkerende emoties. Angst is in de TCM aan de nier gekoppeld. Het lijkt ook evident dat vasopressine aan de nier gekoppeld is door middel van de regulatie van de waterhuishouding. De relatie van de Dai Mai met onderrugklachten, die ook frequent voorkomen bij Nier deficiëntie suggereren ook een relatie in die richting. Dm1 Changqiang (Long Strenght) reguleert Ren Mai en Du Mai, kalmeert de geest en klaart vocht-hitte. Ik kon geen duidelijke relatie aantonen. Al is dit natuurlijk een punt met een brede werking.
Heiligbeenchakra
Het tweede chakra (heiligbeen) heeft te maken met ons gevoel. Het heiligbeenchakra projecteert ter hoogte van Ma27 en is via de Chong Mai gekoppeld aan Mp4. Het gekoppelde neuropeptide is oxytocine.
Oxytocine wordt ook geproduceerd in de nucleus supraopticus en nucleus paraventrikularis van de hypothalamus en wordt uitgescheiden via de achterkwab van de hypofyse. Bekende functies van oxytocine zijn uteruscontractie tijdens baring en melkgangsamentrekking tijdens zogen. Daarnaast maakt oxytocine mensen meer sensitief voor de gevoelens van anderen en speelt het een rol bij sociale interactie . Bij een ernstig tekort aan oxytocine is de sociale interactie verstoord en dit kan leiden tot psychopathie. Mp4 Gongsun (Minute Connecting Channels) is een belangrijk punt met veel verschillende acties. Als kardinaalpunt van de Chong Mai opent het in de uterus en reguleert het de menstruatie. Daarnaast is Mp4 het Luo-punt met de maag. Bovendien kan Mp4 stagnatie van Qi en Xue opheffen in het abdomen. Met name de relatie met de uterus past bij oxytocine. Ma27 Daju (Big Great) reguleert maag Qi en is geïndiceerd bij problemen aan de geslachtsorganen. Er is geen duidelijke relatie tussen Ma27, oxytocine en het tweede chakra gevonden, behalve dat de uterus ook een geslachtsorgaan is.
Bovenbuikschakra (zonnevlecht)
Het derde chakra (zonnevlecht) wordt ontregeld door te veel denken en piekeren. Dit kan zich uiten in allerlei bovenbuikklachten. De zonnevlecht projecteert ter hoogte van RM12 en is via de Du Mai gekoppeld aan Du3. Het gekoppelde neuropeptide is somatostatine. Somatostatine (Growth Hormone-Inhibiting Hormone) wordt geproduceerd in de hypothalamus en diverse andere plaatsen in het lichaam (o.a. maag en pancreas). Somatostatine remt het groeihormoon en TSH. Het speelt verder een belangrijke rol in de pancreas, het maagdarm stelsel en in de nieren. Daarnaast is het een neurotransmitter. Du3 Houxi (Black Stream) heeft een zeer groot werkingsgebied, waaronder een effect op het brein. Het helpt iemand de juiste keuzes te maken en zijn gedachten te ordenen (Maciocia: ‘it clears the mind’). RM12 Zhongwan (Middle of Epigastrium) is een zeer belangrijk punt voor alle buikklachten als regulator van maag, milt en de middelste verwarmer en als alarmeringspunt (Mo-punt) van de maag en middelste verwarmer. In de TCM heeft overmatig denken en piekeren een negatieve invloed op de energie van de milt en de middelste verwarmer.
Hartchakra
Het vierde chakra (hart) raakt verstoord bij mentale overbelasting en intuïtieve blokkades. Dit uit zich in overspanning en diverse hartklachten. Het hartchakra projecteert ter hoogte van RM17 en is via de Yinwei Mai gekoppeld aan Kr6. Het gekoppelde neuropeptide is LH-RH. LH-RH wordt geproduceerd in de hypothalamus en reguleert de afgifte en productie van FSH en LH uit de hypofysevoorkwab. Daarnaast heeft LH-RH ook een functie als neurotransmitter. Kr6 Neiguan (Inner Gate) is een van de belangrijkste acupunctuurpunten met veel verschillende functies. Het heeft onder meer een specifieke actie op de borst en kan dan ook voor alle problemen in de borstkas gebruikt worden. Rm17 Shanzhong (Middle of Chest) heeft als alarmeringspunt (Mo-punt) van de kringloop een relatie met de kringloop en als zee van energie in de borstkas kan Rm17 ook voor vrijwel alle problemen in de bovenste verwarmer (hart en long) gebruikt worden.
Keelchakra
Het vijfde chakra (keel) is verstoord bij vastzittend verdriet. Dit zie je nog al eens bij depressies en spirituele blokkades. Het keelchakra projecteert ter hoogte van RM23 en is via de Ren Mai gekoppeld aan Lo7. De gekoppelde neuropeptide is TRH. TRH wordt geproduceerd in de hypothalamus en in het maagdarm stelsel. TRH reguleert de afgifte en synthese van TSH en prolactine en heeft een functie als neurotransmitter. Lo7 Lieque (Broken Sequence) is een belangrijk punt met uiteenlopend werkingsgebied. Lo7 wordt veel gebruikt bij emotionele en psychische problemen veroorzaakt door verdriet, piekeren en bedroefdheid. Volgens de 5-elementenleer is de gekoppelde emotie aan de longen ook verdriet. Als Luo-punt heeft het punt via de dikke darm invloed op de keel. RM23 Lianquan (Corner Spring) wordt gebruikt bij keelproblemen en verhoogde schildklierfunctie.
Voorhoofdschakra
Het zesde chakra (voorhoofd) raakt geblokkeerd indien we onze ziel te weinig luchten. Dit leidt tot gevoelsarmoede en in ernstige gevallen zelfs tot psychopathische persoonlijkheidsontwikkeling. Het voorhoofdschakra projecteert ter hoogte van Yin Tang (BM2) en is via de Yinqiao Mai gekoppeld aan Ni6. Het gekoppelde neuropeptide is a-MSH. a-MSH (Alpha-Melanocyte Stimulating Hormone) wordt geproduceerd in de voorkwab van de hypofyse en is verantwoordelijk voor de pigmentatie door middel van depositie van melanine. In amfibieën, vissen en reptielen is dit hormoon verantwoordelijk voor de kleurveranderingen van de huid. In de mens is de functie nog onduidelijk. Ni6 Zhaohai (Shining Sea) is een belangrijk punt met veel verschillende functies. Het heeft onder andere een kalmerende werking op de geest bij angst en rusteloosheid, veroorzaakt door een nier yin deficiëntie. BM2 Yin Tang (Seal Hall) kalmeert de geest en vermindert angst.
Kruinchakra
Het zevende chakra (kruin) heeft met liefde en verliefdheid te maken en is hiermee het enige chakra waarmee angst kan worden overwonnen. Lukt dit niet dan kan zelfs schizofrenie ontstaan. Het kruinchakra projecteert ter hoogte van Dm20 en is via de Yangqiao Mai gekoppeld aan Bl62. Het gekoppelde neuropeptide is b-endorfine. b-endorfine wordt geproduceerd door de hypofyse voorkwab. b-endorfine wordt samen met ACTH en enkefalinen onder regulering van CRH uitgescheiden. Het heeft een opioïde werking; pijnstillend, verslavend en geeft een gevoel van gelukzaligheid. b-endorfine is ook een neurotransmitter. Bl62 Shenmai (Ninth Channel) heeft een breed werkingsspectrum met name op het oog, het ruggenmerg en de hersenen. Dm20 Baihui (Hundred Meetings) is het ontmoetingspunt van alle Yang-organen en heeft een functie in het doen stijgen van Yang, het leegmaken van het hoofd en het oppeppen van de gemoedstoestand als iemand depressief is. Ook wordt dit punt gebruikt bij
pijnbestrijding.
Hielchakra
Het achtste chakra (Hielchakra) is verbonden met wilskracht. Bij verstoring ontstaat er allergie of anergie (kanker). Het hielchakra projecteert op Ni3. Het hielchakra is via de Yangwei Mai gekoppeld aan 3V5 en reguleert het neuropeptide bombesin. Bombesin is in eerste instantie ontdekt als neuropeptide met werking in het maagdarm stelsel, maar komt ook voor in het CZS en in de hypothalamus en heeft ook een neurotransmitterende werking. Over de specifieke werking is nog weinig bekend. 3v5 Waiguan (Outer Gate) heeft meerdere functies, maar is onder andere een belangrijk punt om externe pathogenen te verdrijven. Zowel bij eczeem als bij hooikoorts en astma spelen externe pathogene factoren een grote rol. Ni3 Taixi (Greater Stream) is het bronpunt van de nieren. Ni3 versterkt de nieren en versterkt de nier Jing (essence). In de TCM heeft allergie te maken met de nier-long as. Bij atopie is er sprake van een tekort aan nier Jing. Ook bij astma is Ni3 geïndiceerd om de energie die de long doet dalen, te grijpen. Tevens is de wilskracht aan de nier gekoppeld.
Rechterschouderchakra
Het negende chakra (rechterschouder) speelt een rol in de stressregulatie. Het rechterschouderchakra projecteert op Ga21 rechts. Het kardinaalpunt is Ga34 rechts. Melatonine is als neuropeptide gekoppeld aan het rechterschouderchakra. Melatonine wordt geproduceerd in de epifyse. Melatonine speelt een rol in de regulatie van slaap, stemmingen, puberteit en de menstruele cycli. Ga21R Jianjing (Shoulder Well) ontspant de spieren, stimuleert lactatie en de bevalling. Een van de eerste uitingsvormen van stress vinden we terug als gespannen nek- en schouderspieren. Ga34R Yanglingquan (Yang Hill Spring) is een van de belangrijkste punten met een breed werkingsspectrum. Ga34 heft lever Qi stagnatie op en ontspant de spieren als meesterpunt van de spieren. In de TCM is stress een van de veroorzakers van lever Qi stagnatie. Dat de schouderspieren bij stress gespannen zijn, is algemeen bekend.
Linkerschouderchakra
Het tiende chakra (linkerschouder) speelt ook een rol in de stressregulatie. Het linkerschouderchakra projecteert ter hoogte van Ga21 links en is gekoppeld aan Ga34 links. De gekoppelde neuropeptide is taurine. Taurine is een vrije vorm aminozuur en speelt een rol als antioxidant in de ogen. Daarnaast is taurine een grondstof voor neurotransmitters en heeft het een functie in de galstofwisseling en in de cholesterolhuishouding. Ga34L Yanglingquan (Yang Hill Spring) en Ga21L Jianjing (Shoulder Well) zijn hierboven reeds besproken bij het rechterschouderchakra.
Rechterhandchakra
Het elfde chakra (rechterhand) heeft te maken met vertrouwen. Vertrouwen in de breedste zin van het woord; zelfvertrouwen en vertrouwen in de omgeving. Een verstoring van dit
chakra ligt vaak aan de basis van verstoringen in andere lagen. Het rechterhandchakra projecteert ter hoogte van Kr8 rechts en is gekoppeld aan Ma36. Het gekoppelde neuropeptide is glutamaat. Glutamaat is in het CZS de meest voorkomende exciterende neurotransmitter. Ma36R Zusanli (Three Miles of the Foot) is een van de belangrijkste en meest gebruikte acupunctuurpunten. Ma36 heeft een algemeen harmoniserend effect op het lichaam, zowel lichamelijk als geestelijk en heeft dan ook vele indicaties. Kr8 Laogong (Labour Palace) klaart hartvuur en kalmeert de geest. Linkerhandchakra Het twaalfde chakra (linkerhandchakra) heeft te maken met tevredenheid en acceptatievermogen. Verstoring van het linkerhandchakra leidt tot onvrede, jaloezie, wrok en gebrek aan zelfkritiek. Dit zie je onder meer bij multiple sclerosis (M.S.). Bij MS is dit chakra ernstig verstoord. De hierbij frequent geziene euforie past bij alle genoemde facetten: Het onvermogen (gebrek aan zelfspiegeling) om negatieve karaktertrekken als haat, wrok en jaloezie bij zich zelf te herkennen, of te accepteren. Het linkerhandchakra projecteert ter hoogte van Kr8 links en is gekoppeld aan Ma36 en litorin. Litorin is een stof in het CZS waar nog weinig tot niks over bekend is. Ma36L Zusanli (Three Miles of the Foot) en Kr8 Laogong (Labour Palace) zijn reeds besproken bij het rechterhandchakra.
Thymus chakra
Het dertiende chakra (thymus) is verstoord bij verminderde afweer en verhoogde vatbaarheid voor virussen. Het thymuschakra projecteert op Dm14. Het kardinaalpunt is Ma40. De thymus is een klein orgaan gelegen in het mediastinum. De thymus is verantwoordelijk is voor de ontwikkeling van afweer door middel van de productie en sturing van T-cel lymfocyten. Op volwassen leeftijd treedt involutie op en vrijwel de hele thymus wordt vervangen door vetweefsel. Dm14 Dazhui (Big Vertebra) wordt gebruikt om externe aanvallen van wind-hitte te couperen. Daarnaast is Dm14 verantwoordelijk voor de afweer middels regulatie van de Wei-Qi. Ma40 Fenglong (Abundant Bulge) is het punt om flegma te verwijderen. Daarnaast opent Ma40 de borstkas en is het in die zin geïndiceerd bij alle bovenste luchtweg infecties.
Hoogste chakra
Het veertiende chakra (hoogste) heeft te maken met innerlijke vrede en rust en met kosmische gelukzaligheid. Elke vorm van onrust leidt tot pathologie en staat vaak aan de basis van andere stoornissen. Het hoogste chakra projecteert 20 cm boven de kleine fontanel en is gekoppeld aan Di4 en GABA. GABA (Gamma-aminobuteryc acid) is de meest voorkomende en belangrijkste inhiberende neurotransmitter.
Di4 Hegu (Joining Valley) is een van de belangrijkste acupunctuurpunten met een heel divers werkingsgebied.
Discussie
Alles draait om evenwicht. Het in balans zijn. Yin en Yang. Homeostasis. Daar zijn de westerse en Chinese geneeswijzen het over eens. Met behulp van de auriculomedicinae lijkt eindelijk een brug geslagen te kunnen worden tussen de westerse en oosterse denkwijzen. In de auriculomedicinae is een zeer belangrijke rol weggelegd voor de hypothalamus en het centraal zenuwstelsel. Vrijwel alle door de chakra’s gereguleerde belangrijke neuropeptiden vinden hun oorsprong in de hypothalamus, staan rechtstreeks onder controle van een ander hormoon dat door de hypothalamus wordt uitgescheiden of zijn in de hypothalamus aanwezig als transmitter of messenger. In de reguliere geneeskunde is de centrale rol die de hypothalamus speelt in de regulering van het vegetatieve zenuwstelsel en de homeostasis ook al jaren bekend. Regulering van de vegetatieve (autonome) functies geschiedt op twee verschillende manieren; door middel van hormonen en door middel van zenuwvezels. Het hypothalamische-hypofysaire systeem is de plek in het lichaam waar beide systemen functioneel-anatomisch aan elkaar gekoppeld zijn. Hier komt langs neurale of langs humorale weg informatie binnen over het milieu interieur en uit de vegetatieve organen. Hier vindt ook interactie plaats met de hogere centra van het animale zenuwstelsel. Van hieruit bestaat enerzijds contact met het hormonale systeem, anderzijds dalen van hieruit zenuwvezels af naar hersenstam en ruggenmerg. De hypothalamus als spin in het web van het autonome zenuwstelsel. Wat verder opvalt is dat de meeste chakra neuropeptiden ook een functie als neurotransmitter hebben. Misschien dat de functie van de individuele chakra neuropeptiden nog niet in alle gevallen helemaal overeenkomen met de functies van de chakra’s. Maar juist over de rol als neurotransmitter van deze neuropeptiden en van neurotransmitters in het algemeen is het laatste woord nog niet gezegd. Elke maand verschijnen er meer artikelen in wetenschappelijke bladen met nieuw ontdekte functies. Wat wel bekend is, is dat er receptoren zijn gevonden voor deze neuropeptiden in heel het lichaam zowel perifeer als centraal. Het zal slechts een kwestie van tijd zijn voor weer nieuwe functies van de chakra neuropeptiden beschreven worden. Hierdoor zal de relatie tussen de functie van de chakra’s en de neuropeptiden in de toekomst duidelijker worden. De acupunctuurpunten, die gekoppeld zijn aan de chakra’s, zijn vrijwel allemaal de bekendere, meest gebruikte en meest succesvolle punten. We zien natuurlijk de kardinaalpunten van de wondermeridianen en veel Luo-punten. De meeste punten hebben ook allemaal een erg breed werkingsgebied. Dit is te verklaren uit de brede functies van de chakra’s. Wanneer de functie van het chakra duidelijker en specifieker is, komt naar voren dat de acupunctuurpunten, die bij deze chakra’s horen, een specifiekere werking hebben. Wanneer gekeken wordt naar het Thymus-, Hiel-, Kruin-, Keel-, Hart- en Zonnevlecht chakra.is dit ook te zien. Het hoogste, de beide hand- en de beide schouderchakra’s hebben een heel algemene
werking en zijn dan ook gekoppeld aan hele algemene punten zoals Di4, Ma36 en Ga34. Deze chakra’s zijn ook vaak de onderliggende diepe verstoring die aan een andere verstoring ten grondslag ligt. Een andere verklaring voor het vrijwel ontbreken van een relatie zien we in het eerste en laagste chakra (stuitchakra). Een verstoring op emotioneel gebied is zo aspecifiek en veel voorkomend dat een relatie met het acupunctuurpunt nauwelijks aantoonbaar is.
Conclusie
Alhoewel een relatie tussen een functie van een chakra, een neuropeptide en een acupunctuurpunt soms moeilijk te leggen is, blijken er toch veel relaties te vinden te zijn en denk ik dat het gros van de relaties de tand des tijd wel zal kunnen doorstaan. De toekomst zal ons hierbij alleen maar helpen. Door wetenschappelijk onderzoek zal er meer bekend worden over de functie van de chakra’s, de functie van de neuropeptiden en waarschijnlijk ook van de indicaties van de verschillende acupunctuurpunten. Het is in ieder geval een begin en mogelijk de eerste aanzet tot een westerse verklaring van de acupunctuurpunten.
Literatuurlijst
1. An Outline of Chinese Acupuncture (1975)
2. Bernards JA, Bouman LN (1996): Fysiologie van de mens (6e druk).
3. Hydra A, Koudstaal PJ, Roos RAC (1994): Neurologie.
4. Maciocia G (1989): The Foundations of Chinese Medicine.
5. Nguyen van Nghi (1974): Pathogenese und Pathologie der Energetik in der Chinesischen Medizin.
6. Van der Molen C (1999): Acupunctuur Leer- en Handboek van de Praktische Acupunctuur (4e druk).
7. Veenstra M (2000): Goudse Academie juli 2000: Alles draait om Ritmen
8. Veenstra M(1985): Basisprincipes
9. Veenstra M(2001): Gouds Academie juni 2001: Techniek om perifere projecties vast te stellen.
10. West JB (1990): Best and Taylor’s Physiological Basis of Medical Practice (12th edition)